رئیس مجلسی که زمینه عزل شاه را فراهم کرد

وی در سال ۱۳۸۵ در اولین دوره قانونگذاری از شهرستان اراک به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد و از آنجا که از نمایندگان مطلع و باسواد بود، رفته رفته در مجلس موقعیت چشمگیری پیدا کرد و از نظراتش در کار کمیسیون‌ها استفاده می‌شد.او تحصیلات ابتدایی را در تبریز گذراند، صرف و نحو عربی را همانجا خواند و در سال ۱۳۰۸ هجری قمری به استانبول رفته تحصیلات متوسط و مبادی حقوق را همانجا دید و زبان فرانسه را آموخت. سپس در سال ۱۳۱۴ هجری قمری به تهران آمد و در وزارت امور خارجه مشغول کار شد. ممتازالدوله در سال ۱۳۱۵ عازم استانبول شد و پس از چند سال اقامت در استانبول در آغاز جنبش مشروطه‌خواهی به تهران آمد. او به مناسبت تحصیلات و تربیتی که در استانبول دیده بود به آزادی و حکومت قانون گرایش داشت؛ به همین دلیل با مشروطه خواهان همکاری و همفکری می‌کرد.

ممتازالدوله در پاییز همان سال، هم زمان با تأسیس «لژ بیداری ایران» به عضویت آن در آمد و از اعضای مؤسس آن شد. گفتنی است این لژ در دوره استبداد صغیر در بسیج نیروها علیه محمدعلی شاه، نقش برجسته‌ای داشته است

پس از آنکه احتشام السلطنه از ریاست مجلس استعفا داد، ممتازالدوله در ۱۵ فروردین ۱۲۸۷ در سن ۳۴ سالگی به ریاست مجلس برگزیده شد و این هنگامی بود که اختلاف محمدعلی شاه و مجلس به اوج خود رسید و مسجد سپهسالار، مرکز بزرگ تظاهرات مخالفان شاه و مجلس مأمن آنها بود.

از یک سو، تندروهای مجلسی و انجمن‌ها و از سوی دیگر مستبدان و درباریان خودرأی و مشاوران شاه، اختلافات را دامن زدند و ممتازالدوله هم علی‌رغم تلاش‌هایی که برای رفع اختلافات کرد، توانایی چیره شدن بر اختلاف‌ها را نداشت.

وقتی اختلاف به اوج شدت رسید، ممتاز، نامه رسمی و شدیداللحنی به شاه نوشت، حدود اختیارات شاه و وزیران را با توجه به اصول ۴۵، ۴۶ و ۵۷ قانون اساسی یادآور شد و از نقض قانون اساسی و خودسری وزیران و انقلاب عمومی مملکت و تحریکات درباریان اظهار نگرانی کرد.

او این نامه را با صلاحدید روسای مجلس ایران، تقی زاده و حسین قلی نواب و وکلای آذربایجان نوشت و توسط حسام‌الاسلام و میرزا طاهر تنکابنی برای شاه فرستاد و پیشنهادهایی هم ارائه کرد، اما میانجی‌ها (صنیع‌الدوله، مشیرالدوله و مؤتمن الملک) به مجلس اطلاع دادند که شام پیشنهادهای مجلس را نپذیرفته است.

محمدعلی شاه شخصا به این نامه پاسخ داد و او هم در مقام پاسخ، مجلس را به خاطر نقض قانون اساسی و دخالت در وظایف قوه مجریه و قضائیه نکوهش کرد و نمایندگان مجلس را بی لیاقت خواند. او متذکر شد که برای اجرای صحیح قانون اساسی تصمیم لازم را خواهد گرفت.

هنوز بیش از دو ماه و ۲۰ روز از ریاست ممتازالدوله بر مجلس نگذشته بود که در دوم تیر ۱۳۸۷، لیاخوف روسی فرمانده قزاق‌ها به دستور محمدعلی شاه ساختمان مجلس شورای ملی را به توپ بست.

ممتازالدوله از میان خرابه‌های مجلس به پارک امین‌الدوله گریخت و از آنجا در منزل یکی از نوکران خود پناهنده شد. در این هنگام، ممتازالسلطنه برادر بزرگ ممتازالدوله که وزیر مختار ایران در پاریس بود با وزارت امور خارجه فرانسه مذاکره و برای ممتاز تقاضای پناهندگی سیاسی کرد. به دنبال آن، وزیر مختار فرانسه در تهران از محمدعلی شاه بخشودگی و اجازه مسافرت ممتازالدوله را خواست. شاه موافقت کرد و ممتاز از طریق آذربایجان و قفقاز عازم اروپا شد.

اولین مجلس شورای ملی

وقتی ممتازالدوله وارد انگلستان شد با کمک ادوارد براون و تقی زاده یک مصاحبه مطبوعاتی با عنوان رئیس مجلس شورای ملی ایران ترتیب داد و درباره به توپ بسته شدن مجلس و استبدادپیشگی محمدعلی شاه و اطرافیان او، همچنین تحریکات روس‌ها و بیدادگری قزاق‌ها مطالبی اظهار کرد که در چندین روزنامه انگلیسی منتشر شد و وجهه محمدعلی شاه را به شدت مخدوش کرد.

ممتازالدوله در لندن به عضویت انجمن طرفداران ایران در آمد، سپس به پاریس رفت و مدتی نزد ممتازالسلطنه ماند و در آنجا هم عضو انجمن ایرانیان مقیم پاریس و عضو جمعیت فرانسه و ایران شد. او در جلسات آزادی‌خواهان و سیاست‌پیشهگان و فراریان ایران در اروپا شرکت کرد. گفتنی است که او یکی از محرکان اصلی سردار اسعد بختیاری برای مراجعت از پاریس به ایران و قیام علیه محمدعلی شاه بوده است.

پس از خلع محمدعلی شاه از سلطنت، میرزا اسماعیل ممتازالدوله در سال ۱۲۸۸ به ایران بازگشت و در انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی به نمایندگی از مردم آذربایجان انتخاب و نایب رئیس مجلس شد. وی در اجلاسیه سوم این دوره نیز به مدت یک ماه و پنج روز (۱۱ بهمن تا ۱۶ اسفند ۱۲۸۹)، ریاست مجلس را بر عهده داشت. ممتازالدوله بعد از ۱۷ ماه حضور در مجلس دوم، از نمایندگی استعفا داد و در ۲۰ اسفند ۱۳۸۹ در کابینه سپهدار تنکابنی به سمت وزیر مالیه و در ۲ خرداد ۱۲۹۰ در همان کابینه، به سمت وزیر پست و تلگراف منصوب شد.

او همچنین از ۱۵ خرداد ۱۲۹۱ تا ۲۸ دی ۱۳۹۱ در کابینه نجفقلی خان صمصام السلطنه سمت وزارت مالیه و از ۸ بهمن ۱۲۹۱ تا ۲۰ مرداد ۱۲۹۳ در کابینه محمدعلی خان علاءالسلطنه، ابتدا پست وزارت عالیه و سپس وزارت تجارت را بر عهده داشته است.

ممتازالدوله در سال ۱۲۹۸ در صف سران جمعیت «ودادیون» درآمد و با قرارداد ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله، شدیدا به مخالفت برخاست. به همین علت از شهریور ۱۲۹۸ تا پایان حکومت وثوق‌الدوله با همفکران خود به کاشان تبعید شد. پس از کنار رفتن وثوق الدوله و روی کار آمدن مشیرالدوله، ممتازالدوله به تهران بازگشت تا این که بعد از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ به دستور نخست وزیر، سید ضیاء الدین طباطبایی بازداشت شد و تا پایان حکومت ۹۰ روزه سیدضیاء، در حبس به سر برد.

وی چند روز پس از آزادی از زندان، در کابینه قوام السلطنه در ۱۲ خرداد ۱۳۰۰، به وزارت معارف منصوب شد و در این سمت برای سروسامان دادن کار‌های شورای عالی معارف و افتتاح مدارس جدید تلاش‌های شایسته‌ای کرد.

در کابینه سردار سپه و کابینه بعد، کار درست و حسابی به ممتازالدوله واگذار نشد تا اینکه او سرانجام فکر جاه و مقام را از سر خود بیرون کرد و فعالیت‌های خود را صرف امور فرهنگی و خیریه کرد و در ۱۵ آذر ۱۳۱۲ بر اثر سکته قلبی درگذشت. آرامگاه امامزاده عبدالله شهرری مدفن اوست. این آرامگاه، محل دفن مشاهیر بسیاری از اهل علم، فرهنگ و سیاست است.