تحولات افغانستان؛ آیا کم آبی و خشکی هیرمند، ادامه خواهد یافت؟

با روی کار آمدن طالبان در افغانستان در تاریخ 25 مرداد 1400، تحولات اجتماعی و سیاسی این کشور، یک معادله بسیار پیچیده چند مجهولی شده است. در این میان برای ایران، مهم‎‌ترین مساله از سوی این همسایه شرقی، حفظ بیش از 2/1 میلیارد متر مکعب حقابه رودخانه هیرمند می‏باشد.

 حفظ این حقابه از هرگونه پروژه بزرگ و هزینه‌‏ساز انتقال آب برای تامین آب منطقه سیستان و بلوچستان، جلوگیری می‏کند.

نیازهای فزاینده جمعیت 30 میلون نفری افغانستان و دستیابی این کشور به یک درآمد عمومی بالا برای اجرای پروژه‏‌های عمرانی، زمینه جدی برای خشکی و کم آبی هیرمند را فراهم نموده است.

 اگر فساد فراگیر دولتی در دو دهه اخیر در افغانستان نبود، با بودجه چند هزار میلیارد دلاری و کمک‌‏های فراوان خارجی، ظرفیت‏های توسعه به مراتب بیشتر توسعه پیدا می‏‌کرد و هر سازه‏ای که در بالادست برای کنترل آب این رود تاریخی لازم بود، اجرایی می‌‏شد. با این حال، در حد امکان، با توسعه شبکه‏‌های آبیاری و زه‌کشی و ایجاد چندین بند و سد در دست ساخت، بهره‌‏برداری غیرقانونی از منابع آب هیرمند در بالادست افزایش یافت و حقابه ایران به شدت محدود شد. 

کشف معادن گران قیمت سنگ و کانی و غیرو که نیازمندی‏‌های فن‌‏آوری‏های نوین را به مواد اولیه تامین می‏کند به پیچیدگی‏‌های جغرافیای سیاسی این کشور افزوده است. در این میان، هر گزینه سیاسی که در افغانستان تثبیت شود، نگاهشان به هیرمند جدی خواهد بود. 

یک گروه سیاسی به سبب نشان دادن اقتدار سیاسی و دیگری به سبب توسعه اقتصادی، تلاش می‏کنند منابع این رود را کنترل کنند. هر چقدر این کشور از جنگ داخلی به دور بماند، امکان ساخت کارخانه‏‌های بزرگ در افغانستان خواهد بود که آب بَر باشند و امکان تامین مواد معدنی ارزان برای رشد بیشتر اقتصادی این کشور را فراهم کنند.

 اگر در جنگ داخلی نیز به سر ببرند، حساسیت بالایی به کنترل منابع این رود خواهند داشت. بنابراین، با هر گزینه و رویداد اقلیمی، سیاسی و اقتصادی در افغانستان، هیرمند یک مسیر پرشتابان را که شامل خشکی و کم آبی برای ایران می‏باشد، خواهد پیمود. آشکار است که در صورت نبود یک دیپلماسی فعال و پیوسته، با حذف کامل حقابه ایران از هیرمند، نابودی محیط زیست هامون و به دنبال آن کوچ دایمی منطقه سیستان پدید خواهد آمد.