از خاک محافظت کنیم

خاک ریشه گاه تضمین‌کننده امنیت غذایی در هر کشور است اما متاسفانه در ایران نرخ فرسایش و نابودی خاک به مراتب بسیار بیشتر از استاندارد جهانی است، بر اساس آخرین آمار، سالانه دو میلیارد تن خاک را در کشور از دست می‌دهیم که با توجه به گزارش سال ۲۰۱۸ دفتر توسعه سازمان ملل متحد، همه میزان فرسایش خاک جهان ۲۴ میلیارد تُن است بنابراین یک دوازدهم همه فرسایش خاک جهان در ایران اتفاق می‌افتد این در حالیست که ایران حدود یک درصد وسعت خشکی‌های جهان را دارد یعنی به نسبت سطح میزان فرسایش ما از متوسط جهانی هشت برابر بیشتر است بنابراین جزء یکی از کشورهای با نرخ تخریب و فرسایش شدید خاک هستیم.

خاک یک منبع زنده است که بیش از ۲۵ درصد از تنوع زیستی را در خود جای داده، تخمین زده شده که حدود ۹۰ درصد موجودات زنده، بخشی از چرخه حیات خود را در خاک می گذرانند بنابراین حفاظت از آن اهمیت زیادی برخوردار است، البته روند تخریب خاک در همه جای دنیا با شدت و ضعف همراه است و با توجه به اهمیت خاک به عنوان یکی از مهم‌­ترین اجزای طبیعت، اتحادیه جهانی علوم خاک (International Union of Soil Science) در سال ۲۰۰۳، در راستای ارج نهادن به اهمیت خاک و جلوگیری از تخریب و نابودی آن، روز پنجم دسامبر برابر با ۱۵ آذر ماه را به عنوان روز جهانی خاک نامگذاری کرد.

این روز بزرگداشتی است که اهمیت خاک و ضرورت بهره‌برداری پایدار از آن را برای جوامع مختلف در  سراسر جهان آشکار می‌کند. سازمان ملل متحد نیز در همین راستا سال ۲۰۱۵ را به عنوان سال جهانی خاک‌ها تعیین کرده بود.

با توجه به اهمیت حفاظت از خاک هر سال شعاری برای این روز در نظر گرفته می شود که امسال «خاک را زنده نگه دارید، از تنوع‌زیستی خاک محافظت کنید» تعیین شده، هدف همه این شعارها افزایش آگاهی مردم و دولت‌ها در مورد اثرات سوء ناشی از فرسایش خاک است.

برای درک اهمیت حفاظت از خاک باید گفت که برای تشکیل یک سانتیمتر خاک در کره زمین به طور متوسط به ۴۰۰ سال زمان نیاز است که در ایران با توجه به فرسایش هشت برابری استاندارد، این زمان ۸۰۰ سال برآورد شده بنابراین باید توجه مردمی که در ایران زندگی می‌کنند، دولت و حاکمیت به خاکشان به طور متوسط دو برابر متوسط توجه جهانی باشد اما به نظر می رسد که اینطور نیست.

هر تُن خاک از نظر کانی‌های فلزی ۲۸ دلار ارزش‌گذاری شده بنابراین از دست دادن دو میلیارد تن خاک که سالانه در کشور اتفاق می افتد به معنای نابودی سالانه ۵۶ میلیارد دلار از سرمایه ملی است که این سرمایه بیشتر از درآمدهای ما از فروش نفت و محصولات کشاورزی اعم از زراعت، باغ، دام، طیور و شیلات است.

به اعتقاد کارشناسان تغییر کاربری اراضی در صدر مهم‌ترین عواملی نابودی خاک در کشور است که توسعه زمین های کشاورزی، ویلا سازی و انتقال خطوط نفت و گاز این میران تخریب را به وجود آورده است، در واقع وقتی جنگل‌ها و مراتع را نابود می‌کنیم و خاک لخت می‌شود در برابر فرایند فرسایش خاک چه فرسایش آبی و چه بادی کاملا آسیب‌پذیر می‌شود، در این شرایط وقتی که سیلی رخ دهد حجم بسیار زیادی از خاک از بین می رود چون دیگر پوشش گیاهی برای حفاظت از خاک وجود ندارد.

البته با توجه به اهمیت موضوع حفاظت از خاک و میزان فرسایش آن در کشور ، لایحه حفاظت از خاک به مجلس شورای اسلامی داده شد و در نهایت در ۲۲ خرداد ۱۳۹۸ یعنی بعد از ۱۴ سال تصویب شد و از سوی رییس جمهوری با عنوان" قانون حفاظت از خاک " برای اجرا به دستگاه‌های اجرایی مربوط ابلاغ شد. این قانون با هدف حفظ و پایداری خاک به صورت کمی و کیفی، کاربری صحیح و بهره‌برداری بهینه از خاک و جلوگیری از تخریب و آلودگی آن و احیا، اصلاح و بهسازی خاک‌های تخریب و آلوده شده به پیشنهاد مشترک سازمان حفاظت از محیط زیست و وزارت جهادکشاورزی در دستور کار دولت قرار گرفت و در نهایت به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید. کارشناسان معتقدند که این یک قانون مترقی است اما مساله مهم عمل کردن به آن است.

حفاظت از خاک ضامن امنیت غذایی کشور است 

بر این اساس کیومرث کلانتری معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست به مناسبت روز جهانی خاک در پیامی تاکید کرد: حفاظت از خاک ضامن امنیت غذایی کشور، سلامت محیط زیست، حفظ تنوع زیستی، تعادل اقلیم و پایداری توسعه است و لازم است با برنامه ریزی، سیاستگذاری و اجرای برنامه های حفاظت از خاک و افزایش آگاهی های عمومی بهره برداران از منابع خاک اقدام کنیم و آن را برای نسل های حاضر و آتی حفاظت کنیم.

وی افزود: خاک پس از هوا و آب مهم ترین مولفه محیط زیست در زیستکره است، به طوری که تمام شئون حیات بشری با آن مرتبط و وابسته به این منبع ارزشمند است، بر این اساس " روز جهانی خاک" مصادف با ۵ دسامبر(۱۵ آذر)، توسط اتحادیه بین المللی علوم خاک در سال ۲۰۰۲ به دنیا معرفی شد.  این روز هر ساله با هدف جلب توجه جهانیان به اهمیت خاک به عنوان یک بخش حیاتی و مهم سیستم طبیعی و همین طور حیات بشر، برگزار می شود.

به گفته وی شعار سال ۲۰۲۰ روز جهانی خاک تحت عنوان «خاک را زنده نگه دارید، از تنوع زیستی خاک محافظت کنید» تعیین شده است که هدف آن ارتقا آگاهی نسبت به اهمیت حفظ سلامت اکوسیستم ها، مقابله با از دست دادن تنوع زیستی خاک و افزایش رفاه انسان است. 

کلانتری ادامه داد: تنوع زیستی خاک شامل انواع موجودات زنده از جمله گیاهان و میکرو ارگانیسم ها تا مهره داران است، تنوع زیستی یک منبع تجدید ناشدنی است که حتی با تکنولوژی های نوین هم قابل جبران و احیا مجدد نخواهد بود. شعار روز جهانی خاک همراستا با اهداف و سیاست گذاری های بین المللی مرتبط با تنوع زیستی سعی داشته است علاوه بر معرفی قابلیت های بی نظیر خاک به عنوان بستر حیات، در سطح جهانی و عام به این موضوع بپردازد که اگر به سرعت، برنامه ریزی شده و درست اقدام نکنیم، حاصلخیزی خاک همچنان با سرعتی نگران کننده کاهش یافته و منابع و امنیت غذایی جهان به شدت تهدید می شود، بنابر تخمین سازمان غذا و کشاورزی( FAO) ) ارزش اقتصادی - اجتماعی تنوع زیستی خاک، بیش از ۱۵۴۲ میلیارد دلار است.

وی گفت: خاک یک منبع زنده است که بیش از ۲۵ در صد از تنوع زیستی را در خود جای داده است. تخمین زده شده که حدود ۹۰ در صد موجودات زنده، بخشی از چرخه حیات خود را در خاک می گذرانند. ارگانیسم های خاک می توانند آلودگی های خاص را از بین ببرند. در واقع، گیاهان به همراه سایر موجودات زنده خاک، یک جهان پهناور از تنوع زیستی را شکل می دهند که با حمایت و تعدیل فرآیندهای اصلی بیو زئوشیمیایی، سلامتی و حاصلخیزی خاک را حفظ کرده و زندگی بر روی کره زمین را امکانپذیر می سازند. 

معاون سازمان حفاظت محیط زیست افزود: فون و فلور خاک، ساختاری را ایجاد می کند که موجب هوادهی خاک و در نتیجه نفوذ و تصفیه و ذخیره آب می شود. افزایش نفوذپذیری زمین به آب، ضمن جلوگیری از سیل و فرسایش خاک باعث جذب آلودگی هایی از جمله باکتری ها و ویروس ها به ذرات خاک شده و در نتیجه پاکیزگی و ایمنی آب و سایر زیستمدان خاک را فراهم می کند، هر قدر تنوع زیستی خاک بیشتر باشد، فرآیندهای مفیدی مانند تصفیه، زیست پالایی و پاکسازی خاک از آلودگی ها حتی آلودگی های شیمیایی، بهتر و کامل ترانجام خواهد شد. 

خاک موجب متعادل نگه داشتن شرایط اقلیمی می شود 

وی افزود: ارگانیسم ها و تنوع زیستی غنی خاک، با ذخیره بیشتر و بهتر کربن در خاک، موجب کاهش گازهای گلخانه ای که عامل تغییر اقلیم و گرم شدن جو زمین هستند، می شوند. حدود سه هزار میلیارد تن کربن در خاک وجود دارد که تقریبا ۳۱۵ برابر میزان کربنی است که در حال حاضر در جو زمین رها می شود. یکی از مواردی که خاک را به چنین مولفه ای بنیادی در راهکار توقف تغییر اقلیم مبدل می کند به خاطر قابلیت نگهداری طولانی مدت کربن است، کربنی که در صورت باقی ماندن در سطح، تنها ۱ یا ۲ سال عمر می کند می تواند در خاک، صدها و حتی هزاران سال باقی بماند. کربن در ترکیب با کانی های خاک، تثبیت شده و قابلیت بازگشت به جو زمین به عنوان گازهای گلخانه ای را نخواهد داشت. 

کلانتری اظهار داشت: علاوه بر این، خاکی که مقدار زیادی از کربن را ذخیره می کند سالم، حاصلخیز و قابل انعطاف است و قادر به نگهداری مقدار زیادی آب و مواد مغذی است بنابر این برای حفظ سلامت خاک بایستی در وهله نخست آنرا آلوده نکرد و ثانیا با استفاده از روش های نوین مدیریت محصول و کشاورزی از جمله رعایت تناوب زراعی و استفاده از کودهای آلی و زیستی، توان بیولوژیک و سلامتی خاک را برای حفظ اجزای تنوع زیستی، ذخائر ژنتیکی و سلامت بشرافزایش داد.   

وی گفت: در عصر کنونی فرسایش خاک در کنار تغییر اقلیم، دو چالش مهم و اولویت دار در سطح جهانی هستند. در سطح کشور نیز متاسفانه جزء یکی از کشورهای با نرخ تخریب و فرسایش شدید خاک هستیم. حفاظت از خاک ضامن امنیت غذایی کشور، سلامت محیط زیست، حفظ تنوع زیستی، تعادل اقلیم و پایداری توسعه است و بر همه ما لازم است با درک صحیح از ارزش های بالای خاک نسبت به برنامه ریزی، سیاستگذاری، اجرای برنامه های متناسب با حفظ خاک و افزایش آگاهی های عمومی بهره برداران از منابع خاک اقدام کنیم و آن را برای نسل های حاضر و آتی حفاظت کنیم.