جایگاه اقتصاد فرهنگ‎وهنر در اقتصاد‎ مقاومتی

اخبار معاصر:بر اساس فرمایشات مقام معظم رهبری، «مقوله فرهنگ از نظر تأثیرش در آینده یک ملت و یک کشور، با هیچ چیز دیگری قابل مقایسه نیست». این مهم کارگزاران کشور را به راهبردی اساسی رهنمون می­کند که «باید مسأله فرهنگ را مسأله اول کشور به حساب آورد».

در شرح این راهبرد، مقام معظم رهبری فرموده اند: «فرهنگ خیلی اهمیت دارد. اگر ما دنبال استقلال هستیم، باید به فرهنگ مراجعه کنیم و روی فرهنگ کار کنیم. اگر دنبال خودکفایی و رفاه عمومی مردم هستیم، اگر به دنبال تدین مردم و یک تمدن بزرگ اسلامی هستیم- که باید باشیم و البته هستیم- باید بر روی مسأله فرهنگ تأمل و توجه و سرمایه گذاری ویژه ای بکنیم.»

اگر چه تعبیر «اقتصاد فرهنگ و هنر» در ادبیات اقتصادی کشور ما هنوز متداول نشده است، لیکن بکارگیری این تعبیر طی دو دهه اخیر، در گفتمان اقتصادی کشورهای پیشرفته چشم‎گیر است، تا جایی که در برنامه های توسعه، اقتصاد و صنایع فرهنگی و هنری، جلوه ای کاملاً روشن دارند.

تغییرات مداوم الگوهای مصرف، تنوع تقاضا و پویایی دائمی و سریع سلایق مصرف­‎کنندگان کالاها و خدمات فرهنگی و هنری، توسعه فوق العاده صنایع فرهنگی و هنری را به دنبال داشته است. به مدد ظهور و پیشرفت فوق العاده فناوری های نوین، باب خلاقیت­‎ها، ابداعات و نوآوری­‎ها در تولید محصولات متنوع و جدید همچنان گشوده  می شود و در این تاثیر متقابل، صنایع فرهنگی به محرک عمده توسعه هر چه بیشتر فناوری های جدید ارتباطی و اطلاعاتی تبدیل شده اند.

این چرخه شتابان و روند نامتناهی در اقتصاد فرهنگ و هنر ، موجب شده است تا در دهه های اخیر، کشورهای توسعه یافته­‎تر، اقتصاد و صنایع فرهنگی را به عنوان منابعی پایان ناپذیر در تولید ثروت انتخاب کنند و در استراتژی ها و برنامه های توسعه خود، از حداکثر پتانسیل های صنایع فرهنگی بهره ببرند. آمار اشتغال روزافزون صدها میلیون نفر در صنایع گوناگون فرهنگی و حرفه های هنری و همچنین حجم بالا و رو به تزاید صادرات و واردات کالاها و خدمات فرهنگی و هنری، نقش محـوری و پیشرو این صنایع در اقتـصاد کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه را تایید و تصـدیق می­کند. اما نقش صنایع فرهنگی و هنری در این کشورها، فقط به اهمیت اقتصادی آنها خلاصه نمی شود، بلکه آثار، نتایج و پیامدهایی بیش از تولید ثروت و اشتغال زایی دارد و به موازات ایجاد ارزش اقتصادی، نمی توان تاثیرات گوناگون ارزش آفرینی های فرهنگی آن را در ابعاد مختلف زندگی آدمیان نادیده گرفت. در دنیای امروز، محصولات فرهنگی هنری در همه تار و پود حیات انسان ها از اندیشه تا عمل وارد شده و تأثیرات انکارناپذیر آن کاملاً آشکار است. احاطه محصولات فرهنگی و هنری در همه ابعاد محـلی، ملی و بین­‎المللی تا آنجا پیش رفته است که انسان ها، لاجرم با بهره مندی از آنها هویت خود را تعریف و بیان می­کنند.

محصولات فرهنگی و هنری با تقویت اندیشه و بیان خلاق، راه  زندگی مسالمت آمیز اجتماعی را برای انسان ها هموارتر کرده‎­اند. گاهی پیام ها و ارزش های فرهنگی مستتر در صنایع فرهنگی، حتی جلوه هایی به مراتب پایدارتر و با اهمیت تر از ارزش اقتصادی از خود نشان می دهند. صنایع فرهنگی عموماً در خدمت توسعه و سیاست فرهنگی هر جامعه ای است و نیز پاسداری و تقویت هویت فرهنگی و شناساندن آن را به سایر جوامع بر عهده دارد. تأثیر و تعامل اجتناب ناپذیر و متقابل فرهنگ ها و همچنین غنای متقابل فرهنگ ها با مبادله کالاها و خدمات فرهنگی بیش از پیش امکان پذیر و تسهیل شده است.

اینک در این رقابت تنگاتنگ و پیچیده در عصر دهکده جهانی، که نقش برجسته و فزاینده صنایع فرهنگی در ارزش آفرینی های اقتصادی و فرهنگی، هر روز بیش از پیش متجلی شده، رسالت و مداخله موثر دولت در تهیه برنامه و نقشه جامع اقتصاد فرهنگ و هنر، سنگین تر شده است، دولت ها مکلف هستند تا با بسترسازی و رفع موانع، راه را برای فعالیت بخش خصوصی در تولید و توسعه صنایع فرهنگی و هنری بگشایند.

به نظر می رسد با توجه به نامگذاری سال جاری به نام سال «اقتصاد و فرهنگ با عزم ملی و مدیریت جهادی» از سوی مقام معظم رهبری از یک سو و تاکیدات ایشان در زمینه اقتصاد مقاومتی از سوی دیگر، تدوین برنامه ای مدبرانه و هوشمندانه برای ایجاد و توسعه صنایع فرهنگی و هنری، با توجه به قابلیت ها، استعدادها و مزیت های فرهنگی و هنری ملی، در کشوری که به یمن و برکات میراث فرهنگی غنی خود، بی تردید در شمار فرهنگ های فاخر و شاخص بشری شمرده می شود و شاید تنها با اتکا به ادبیات عرفانی، فلسفی و هنری متعالی ایرانی و اسلامی بتواند سمبل عزت، صلح و صفا و غرور در جهان باشد، مهمترین وظیفه و تکلیف دولت است.

نقش صنایع فرهنگی در رونق تولید ملی و تحقق اقتصاد مقاومتی در ابعاد زیر قابل بررسی است:

1. ثروت­‎آفرینی ملی: میزان ارزش افزوده و درآمد حاصل از فروش محصولات فرهنگی و هنری نظیر تابلوهای هنری، فیلم­‎های سینمایی، کنسرت­‎های موسیقی اصیل، انیمیشن­‎ها و بازی­‎های کامپیوتری و صنایع دستی بسیار بالاست. صنایع فرهنگی و هنری از پرسودترین حوزه­‎های تولید ملی هستند. چرا که با سرمایة کمتر و نیز دوره بازگشت سرمایه کوتاه‎تر، ثروت بیشتری تولید می­کند، که نشانگر درون­‎زا بودن این اقتصاد است.

2. اشتغال­‎زایی: میزان سرمایه­‎گذاری لازم برای ایجاد یک شغل مستقیم در اکثر صنایع بسیار بالا است، در حالی که در صنایع فرهنگی و هنری، میزان سرمایه­‎گذاری مورد نیاز به مراتب کمتر است. همچنین اشتغال­‎زایی در صنایع فرهنگی بسیار متنوع است. زنجیره صنایع فرهنگی دامنه گسترده ای از کالاها و خدمات را در بر می گیرد. همچنین به دلیل این که صنایع فرهنگی و هنری، عمدتاً فارغ­‎التحصیلان دانشگاهی را جذب می­کنند، می­‎توان معضل بیکاری در این قشر را نیز تا حدودی برطرف نمود.

الزامات رشد و توسعه صنایع فرهنگی در کشور را می­توان در سه بعد مدیریتی، منابع انسانی و زیرساختی بررسی نمود:

1. الزامات مدیریتی : عدم یکپارچگی مدیریت و برنامه­‎ریزی در صنایع و بخش­‎های متولی فرهنگ در کشور، یکی از مهم­‎ترین موانع پیش­روی توسعه اقتصاد و صنایع فرهنگی در کشور می­باشد. لذا دولت باید تدبیری بیندیشد که تا حد امکان مدیریت واحد فرهنگی را در سطح کشور با یک متولی مشخص تقویت نماید.

2. الزامات منابع انسانی: توسعه اقتصاد و صنایع فرهنگی و هنری به نیروی انسانی متخصص، نخبه و توانمند نیاز دارد. ارتباط موثر و مفید دانشگاه­‎ها و مراکز آموزش فنی و حرفه­‎ای با صنایع فرهنگی، می‎­تواند تا حدود زیادی نیاز این صنایع به مدیران فرهنگی، کارشناسان، طراحان، مهندسان و تولیدکنندگان محصولات و محتوای فرهنگی و هنری را تامین نماید.

3. الزامات زیرساختی: توسعه و ایجاد مراکز، تاسیسات، لابراتوارها، کارخانه و کارگاه­‎های تولید محصولات فرهنگی و همچنین گسترش فضاهای فرهنگی نظیر سالن­‎های تئاتر، سینما، کتابخانه و فرهنگسرا، نیز از الزامات رشد صنایع فرهنگی و هنری در کشور می‎­باشند.

بر اساس فرمایشات مقام معظم رهبری، اقتصاد مقاومتی هم درون‎­زا است و هم برون­‎گرا. این تعبیر بسیار کلیدی، ما را به این سمت سوق می­دهد که اقتصاد فرهنگ و هنر، کاملا در راستای منویات مقام معظم رهبری و بخشی مهم از اقتصاد مقاومتی می­باشد.

بر این اساس اقتصاد فرهنگ و هنر، زاییده فرهنگ و هنر ایرانی و اسلامی است، که درون­‎گرا بودن این اقتصاد را نشان می­دهد.

همچنین محصولات فرهنگی مانند فیلم­، موسیقی، تابلوهای هنری و کالاهای فرهنگی ایرانی، قابلیت و پتانسیل عرضه در بازارهای منطقه‎­ای و جهانی با فرهنگ‏‎­های متلون را دارا می­باشند، که نشان از برون‎گرا بودن این اقتصاد دارد. عدم حضور قدرتمند محصولات فرهنگی و هنری ایران در سایر کشورهای جهان، گویای یکی از مهم­ترین موانع توسعه صنایع فرهنگی و هنری در کشور است، که با بهره­‎گیری از رویکردهای اقتصاد مقاومتی ، این چالش نیز قابل رفع شدن می­باشد.

یکی از مسایل مهم در حمایت از تولید ملی و تحقق اقتصاد مقاومتی، اولویت‎گذاری و انتخاب صنایعی است که باید در تولید ملی به آن‏‎ها پرداخت. با توجه به فرصت ها و تهدیدها، منابع محدود مالی، نیروی انسانی، تجهیزات و فناوری، امکانات کشور را باید در برخی از صنایع استراتژیک متمرکز نمود. در این راستا هنگامی که بحث از تولید ملی، ثروت آفرینی و اشتغال‎زایی می­شود، نگاه ها ابتدا به سمت صنایعی چون پتروشیمی و فولاد می­رود و دیگر صنایع چندان مورد توجه قرار نمی‏‎گیرد. در حالی که اگر شاخص های ثروت آفرینی، اشتغال­‎زایی و رشد اقتصادی را در نظر بگیریم، صنایع فرهنگی و هنری یکی از اولویت­‎ها خواهند بود.

در نهایت پیشنهادات راهبردی زیر، در راستای تقویت اقتصاد و صنایع فرهنگی و هنری، به منظور نقش­‎آفرینی در اقتصاد مقاومتی پیشنهاد می­‎شود:

1. آمایش سرزمین به منظور برنامه­‎ریزی ملی برای ایجاد و توسعه مشاغل فرهنگی و هنری با توجه به ظرفیت ها و قابلیت های استانی

2. ایجاد شرکت­های مدیریت صادرات (EMC) تخصصی جهت مدیریت بهینه صادرات محصولات فرهنگی و هنری ملی به کشورها و بازارهای هدف

3. بهره­‎گیری از ظرفیت رایزنان فرهنگی و بازرگانی ایران در سایر کشورها جهت تسهیل صادرات محصولات فرهنگی و هنری به بازارهای هدف

4. تدوین و ارائه سیاست های حمایتی و تشویقی از جمله اعطای معافیت­‎های مالیاتی، بیمه­‎ای و سایر مشوق ها

5. برنامه­‎ریزی ملی و استانی برای اشتغال زایی و احداث شرکت های تعاونی و شرکت های کوچک و متوسط در حوزه صنایع فرهنگی هنری

6. اعطای امتیازات برای جذب مشارکت و سرمایه گذاری خارجی در حوزه صنایع فرهنگی و هنری

7. تقویت هنرستان ها، مراکز علمی وکاربردی و مراکز آموزش فنی و حرفه­‎ای جهت ارتباط موثر و دوسویه با صنایع فرهنگی و هنری

8. ایجاد نظام جامع توزیع و عرضه فروش داخلی و خارجی و ایجاد زیرساخت فروش الکترونیکی برای عرضه محصولات در سطح بین­‎المللی

9. برگزاری جشنواره ها، نمایشگاه ها و حراج ها در ابعاد ملی و بین‎­المللی

10. ایجاد سازمان های بازاریابی بین­‎المللی برای شناسایی و تشخیص نیاز و ذائقه فرهنگی و هنری مشتریان خارجی

11. خلق و معرفی برندهای فرهنگی و هنری ملی جهت عرضه محصولات در داخل و خارج از کشور

12. ایجاد نهادهای مالی و اعتباری و شرکت­‎های تخصصی سرمایه­‎گذاری در زمینه فرهنگ و هنر

13. فعال نمودن مناطق آزاد تجاری برای سرمایه گذاری و صادرات محصولات فرهنگی و هنری

14. توسعه صادرات محصولات و خدمات فرهنگی و هنری از طریق تسهیل مقررات صادراتی، تخفیفات گمرکی و ...

15. اجرای موثر قانون حمایت از حقوق هنرمندان، مصنفین و نویسندگان

16. ایجاد سرفصل­‎های اقتصاد فرهنگ در حساب های ملی

همچنین تشکیل شورای عالی اقتصاد فرهنگ و هنر در دولت تدبیر و امید، نشانه‎­ای از عزم جدی دولت یازدهم، در زمینه تقویت جایگاه و نقش اقتصاد فرهنگ و هنر در تحق اقتصاد مقاومتی است.